samgönguáætlun fyrir árin 2024–2038 ásamt fimm ára aðgerðaáætlun fyrir árin 2024–2028.
Hæstv. forseti. Ég mæli fyrir þingsályktunartillögu um samgönguáætlun fyrir árin 2024–2038. Samgönguáætlun er nú lögð fram í einu lagi til 15 ára ólíkt því hefur áður verið, þ.e. hingað til hefur verið stefnumótandi áætlun til 15 ára og aðgerðaáætlun fyrir fyrstu fimm ár. Hér kemur ein til 15 ára þar sem fyrstu fimm árin eru sérstaklega skilgreind.
Samgönguáætlun er nú lögð fram eftir að hafa verið í fyrsta sinn unnin eftir svokölluðum sporbaug stefnumótunar Stjórnarráðsins. Stefnumótunarferlið hófst í byrjun árs 2021 með vinnslu grænbókar, stöðumats um málaflokkinn ásamt tillögum að valkostum til framtíðar. Því næst var unnin hvítbók, en í henni birtust drög að stefnu málaflokksins. Við vinnslu beggja bóka voru haldnir opnir fundir í hverjum landshluta þar sem fram fóru umræður um áherslumál hvers þeirra og þátttakendum gafst færi á að koma áherslum sínum og skoðunum á framfæri. Bæði grænbókin og hvítbókin fóru í opið samráð í samráðsgátt stjórnvalda og að endingu fóru drög að þingsályktun um samgönguáætlun einnig í samráðsgátt nú í sumar.
Samgönguáætlun er lögð fram með hliðsjón af fjármálaáætlun fyrir árin 2024–2028 þar sem meginverkefnið er að draga úr þenslu í þjóðfélaginu og þar með halda aftur af ríkisútgjöldum. Aukist svigrúm mun það hafa jákvæð áhrif á ramma samgönguáætlunar þar sem um arðbær verkefni er að ræða og forgangsröðun framkvæmda, viðhald, þjónustustig vetrarþjónustu, almenna þjónustu sem og almenningssamgöngur.
Við vinnslu áætlunarinnar var tekið tillit til niðurstaðna verkefnahópa um árangursmat umferðaröryggisaðgerða og áhrif loftslagsbreytinga á samgöngur og forsendur aðlögunar að þeim. Einnig niðurstöður fimm mismunandi starfshópa sem fjölluðu um eftirfarandi málefni: Stöðu barna og ungmenna í samgöngum, öryggi lendingarstaða, smáfarartæki, stöðu fatlaðs fólks í samgöngum og stöðu reiðvegamála. Þá var einnig horft til stöðugreiningar á samgöngum og jafnrétti.
Ég vil nýta tækifærið og þakka öllum þeim sem sendu inn umsögn um samgönguáætlun á vinnslustigi hennar. Fjöldi athugasemda barst og voru þær langflestar bæði greinargóðar og upplýsandi og hafa sumar þeirra áhrif á þá tillögu sem lögð er hér fram en aðrar munu nýtast síðar svo sem í næstu endurskoðun samgöngu- og fjármálaáætlana.
Stefnumótun samgönguáætlunar byggist á þeim markmiðum að samgöngur séu greiðar, öruggar, hagkvæmar og umhverfislega sjálfbærar auk þess sem þær stuðli að jákvæðri byggðaþróun. Unnið skal að 15 lykilviðfangsefnum í samgöngumálum á Íslandi til að unnt verði að ná settum markmiðum. Lykilviðfangsefni næstu ár verða áfram öryggi og fækkun slysa sem og uppbygging, viðhald og þjónusta samgöngumannvirkja. Þá skal þróun samgangna mæta þörfum samfélagsins þar sem áhersla er á umhverfis- og loftslagsmál, breyttar ferðavenjur, ólíkar þarfir barna, ungmenna og fatlaðs fólks í samgöngum sem og nýsköpun og þróun í samgöngumálum.
Sú stefna, áherslur og aðgerðir sem í þessari samgönguáætlun birtast fela í sér mikil tækifæri til framfara fyrir bæði almenning og atvinnulíf og munu efla samkeppnishæfni einstakra landshluta og landsins í heild.
Í tillögunni er skilgreint grunnnet samgangna sem eru þau samgöngumannvirki sem bera meginþunga samgangna. Uppbygging grunnnetsins, viðhald þess og rekstur eru því í forgangi við ráðstöfun fjármuna. Í því eru um 5.000 km af vegum sem m.a. tengja allar byggðir með yfir 100 íbúa, 37 umferðamestu hafnirnar, 13 flugvellir sem áætlunarflug er flogið á, ferjuleiðir og gáttir við útlönd.
Fjárhagsrammi fyrstu fimm ára áætlunarinnar tekur mið af fjármálaáætlun 2024–2028. Þá eru lagðar fram tillögur að framkvæmdum um nýja brú yfir Ölfusá, jarðgangaáætlun og dýpkun utan við Hornafjarðarós sem eru utan ramma fjármálaáætlunar — áskorun fyrir þingið að fjalla um.
Á fimmtán ára tímabili áætlunarinnar er gert ráð fyrir að varið sé um 909 milljörðum kr. af fjárlögum til málaflokksins í heild. Lagt er til að stærstum hluta verði varið til vegamála, eða um 710 milljörðum. Á fyrsta fimm ára tímabilinu, 2024–2028, er gert ráð fyrir að 263 milljörðum verði ráðstafað til samgöngumála og þá í heild sinni, bæði til fjárfestinga og stofnana, viðhalds og þjónustu.
Vert er að nefna að hluti tillagna í samgönguáætluninni er settur fram með fyrirvara. Ástæður þess eru annars vegar þær að niðurstöðu viðræðuhóps um samgöngusáttmála sem vinnur að uppfærslu á forsendum sáttmálans er að vænta á haustmánuðum, næstu vikum. Hins vegar er unnið að heildstæðri endurskoðun á tekjuöflun ríkisins af farartækjum og umferð á vettvangi sameiginlegrar verkefnastofu innviðaráðuneytisins, fjármála- og efnahagsráðuneytisins og forsætisráðuneytisins. Fjármögnun samgöngusáttmála, samvinnuverkefna og jarðgangaáætlunar mun taka mið af niðurstöðum þessarar verkefnastofu.
Á fyrstu fimm árunum fara tæpir 206 milljarðar til Vegagerðarinnar, rúmir 21,5 milljarðar til flugvalla, tæpir 14 milljarðar til Samgöngustofu, tæpir 7,7 milljarðar til Hafnabótasjóðs og tæpir 0,9 milljarðar til rannsóknarnefndar samgönguslysa. Mesta breyting á framlögum frá fyrri samgönguáætlunum er til flugvalla, en þar er gert ráð fyrir að upptaka varaflugvallagjalds muni auka til muna svigrúm til framkvæmda. Með því móti verður mögulegt að ráðast í mikilvægar framkvæmdir á varaflugvöllunum á Akureyri, Egilsstöðum og í Reykjavík. Þá munu framlög til framkvæmda og viðhalds flugvalla um land allt aukast til muna.
Um árabil hefur fjárfesting í viðhaldi þjóðvega hér á landi verið lægri en talið er nauðsynlegt svo ástand þeirra hraki ekki. Samhliða hefur umferðarálag, bæði í fjölda ökutækja og þyngd, aukist hratt sem enn eykur á viðhaldsþörfina. Vegagerðin hefur áætlað að árlega þurfi að verja um 15 milljörðum kr. til viðhalds þjóðvega til þess að halda í við niðurbrot. Í tillögunni er lagt til að framlög til viðhalds vega verði samtals 68 milljarðar á tímabilinu 2024–2028. Framlög til hafna um land allt eru nokkuð hærri en í síðustu áætlun. Samtals verður 7,7 milljörðum varið til málaflokksins á fyrsta tímabili samgönguáætlunarinnar.
Við erum vön því í þessum sal að ræða kostnað við uppbyggingu samgönguinnviða í krónum og aurum. Það er ekki síður mikilvægt að við beinum sjónum að hinni hliðinni, ábata samfélagsins. Fjárfesting í samgönguinnviðum er fjárfesting í samfélaginu og sýnir trú á framtíð þess. Hún styrkir grundvöll búsetu og eykur samkeppnishæfni. Landsmenn allir njóta ávaxtanna með beinum og óbeinum hætti. Þess vegna er mikilvægt að í samgönguáætlun sé unnið að því að ábati samfélagsins verði sem mestur.
Gangi áform þessarar þingsályktunartillögu að samgönguáætlun eftir munu leiðir styttast, svo sem með nýrri Hornafjarðarbrú, nýrri Ölfusárbrú, Sundabraut, Axarvegi, á Vestfjarðavegi í Gufudalssveit auk auðvitað þeirra jarðganga sem ráðast á í. Ábati samfélagsins af slíkum verkefnum er talinn í styttingu á ferðatíma, fækkun slysa og minni umhverfisáhrifum. Í krónum og aurum mælist hann í milljörðum og verður varanlegur um leið og ný mannvirki opna fyrir umferð. Þess vegna skiptir það máli að flýta þessum verkefnum. Þá mun malarvegum fækka. Á næstu fimmtán árum verður lagt bundið slitlag á 619 km af tengivegum og 212 km af stofnvegum utan hálendis, eða á samtals 831 km af vegum sem í dag eru malarvegir. Einbreiðum brúm á hringveginum verður útrýmt. Þar að auki mun einbreiðum brúm í vegakerfinu fækka um 79. Loks munu 80 km af stofnvegum verða breikkaðir og akstursstefnur aðskildar með vegriði. Þessi uppbygging mun stuðla að fækkun slysa og um leið draga úr þeim mikla kostnaði sem þau valda samfélaginu. Þá dregur stytting leiða og aukið bundið slitlag úr umhverfisáhrifum samgangna og kostnaði vegfarenda vegna slits ökutækja, eldsneytis og tíma.
Í áætluninni er lögð áhersla á það að koma á samvinnu milli einkaaðila og hins opinbera við uppbyggingu innviða og tryggja þannig að þjóðhagslegur ábati þeirra skili sér hraðar en ella. Samvinnuverkefnin, Hornafjarðarfljót, Ölfusá, Öxi, Sundabraut og tvöföldun Hvalfjarðarganga, eiga það sameiginlegt að skapa mikinn samfélagslegan ábata með styttri ferðatíma, að ógleymdum vegi um láglendi Mýrdals og göngum í gegnum Reynisfjall.
Félagshagfræðilegt mat á Sundabraut hefur m.a. sýnt fram á gríðarlegan samfélagslegan ábata upp á 186–236 milljarða eftir útfærslu, auk þess sem heildarakstur á höfuðborgarsvæðinu gæti minnkað um 150.000 km á hverjum sólarhring við opnun Sundabrautar. Í tillögunni er fjármagn til undirbúnings Sundabrautar tryggt, en gert er ráð fyrir að framkvæmdir við brautina hefjist árið 2026 og að hún opni fyrir umferð 2031. Unnið er að því að framkvæmdir og fjármögnun Sundabrautar verði samvinnuverkefni ríkis og einkaaðila.
Í þessari samgönguáætlun er gert ráð fyrir því að innheimta veggjalda muni standa undir fjármögnun í heild eða að hluta framkvæmda við framkvæmdir samgöngusáttmála höfuðborgarsvæðis, nýjan veg og brú yfir Hornafjarðarfljót, Axarveg, nýjan veg og brú yfir Ölfusá, Sundabraut og jarðgöng samkvæmt jarðgangaáætlun. Áformuð gjaldtaka samvinnuverkefna mun taka mið af ábata verkefnanna og þeim greiðsluvilja sem hann skapar.
Með samgöngusáttmála höfuðborgarsvæðisins sameinuðust ríki og sveitarfélögin á höfuðborgarsvæðinu um framtíðarsýn og markmið fyrir samgöngur á svæðinu. Markmið samgöngusáttmála eru að auka lífsgæði á höfuðborgarsvæðinu með því að stuðla að greiðum, skilvirkum, hagkvæmum og öruggum samgöngum á höfuðborgarsvæðinu en einnig að stuðla að því að ná loftslagsmarkmiðum stjórnvalda um sjálfbært, kolefnislaust borgarsamfélag, stuðla að auknu umferðaröryggi, og tryggja skilvirka framkvæmd og umgjörð verkefnisins. Nú er unnið að uppfærslu á forsendum samgöngusáttmála og gerð viðauka við hann. Í tillögunni er því gerður fyrirvari á framkvæmdatöflu sáttmálans. Viðbúið er að niðurstöður viðræðuhóps ríkis og sveitarfélaga um málið munu hafa áhrif á hana.
Í tillögu að samgönguáætlun er sett fram jarðgangaáætlun til 30 ára. Lögð er til forgangsröðun næstu tíu jarðganga á Íslandi ásamt fjórum öðrum jarðgangakostum til nánari skoðunar. Jarðgöngin eiga öll það sameiginleg að vera lykilþáttur í að treysta búsetuskilyrði um land allt og veita umferð fram hjá hættulegum og óáreiðanlegum fjallvegum. Um er að ræða flest jarðgöng sem komið hafa til umfjöllunar á síðustu árum. Stefnt er að því að allir jarðgangakostir komi til framkvæmda á næstu 30 árum og eru sett fram áform um árlega fjárfestingu, utan fjárhagsramma, á bilinu 12-15 milljarðar í jarðgangagerð til ársins 2038. Fjármögnun þeirrar fjárfestingar er hluti af heildstæðri endurskoðun tekjuöflunar af farartækjum og umferð.
Þjóðvegir landsins eru samtals um 13.000 kílómetrar og á undanförnum árum hefur stöðug aukning umferðar og ekki síst aukin umferð þungra ökutækja á þjóðvegum aukið þörf á fjárfestingu, bæði nýframkvæmdum, viðhaldi og þjónustu. Sem dæmi má nefna að það stefnir í 7% aukningu á umferð um hringveginn á þessu ári samanborið við árið 2022 og umferð á höfuðborgarsvæðinu á fyrstu níu mánuðum ársins hefur aukist um 4,7% frá áramótum miðað við sama tímabil árið á undan.
Í samgönguáætlun eru lagðar fram margar mikilvægar vegaframkvæmdir sem leiða til vegstyttinga og fækkunar einbreiðra brúa sem er hvort tveggja í þágu öryggis og umhverfis eins og ég nefndi áður. Meðal helstu vegaframkvæmda í tillögu að samgönguáætlun 2024–2038 eru lokaáfangar við tvöföldun Reykjanesbrautar, framkvæmdir við Suðurlandsveg og Kjalarnesveg þar sem akstursstefnur verða aðskildar. Þá skal nefna stórfellda uppbyggingu á Skógarstrandavegi, Vestfjarðavegi, Vatnsnesvegi, Norðausturvegi um Brekknaheiði og Skjálfandafljót, Bárðardalsvegi og á hringvegi um Suðurfirði og Lagarfljót, um Lón og við Skaftafell. Stefnt er að fækkun einbreiðra brúa um land allt. Nú er unnið að framkvæmdum við hringveg um Hornafjarðarfljót þar sem einbreiðum brúm fækkar um þrjár. Þá verður á næsta ári unnið að framkvæmdum utan hringvegar á Vestfjarðavegi og Bárðardalsvegi vestri um Öxará þar sem einbreiðum brúm mun fækka um níu.
Haldið verður áfram með átak í lagningu bundins slitlags á tengivegi út gildistíma áætlunarinnar með 2,5 milljarða kr. framlögum á ári. Áfram verður unnið að uppbyggingu á hjóla- og göngustígum um land allt, en framlög til stígakerfa á höfuðborgarsvæðinu eru hluti samgöngusáttmálans. Loks verður áfram hugað að uppbyggingu reiðstíga ásamt því að mótuð verður stefna um uppbyggingu og viðhald þeirra.
Í samgönguáætlun er áhersla á öryggi í samgöngum til að dregið verði úr slysum og afleiðingum þeirra slysa sem verða. Álag á vegi landsins hefur aukist gríðarlega og mikilvægt að haldið sé áfram á þeirri braut að aðskilja akstursstefnur á umferðamestu vegum landsins og fækka einbreiðum brúm. Áfram er unnið að metnaðarfullu markmiði um að öryggi í samgöngum á Íslandi verði á meðal þess sem best gerist hjá nágrannaþjóðunum og ekki verra en hjá þeim fimm bestu. Gerðar eru öryggisáætlanir um flug, siglingar og umferð sem Samgöngustofa heldur utan um. Sérstök umferðaröryggisáætlun fyrir árin 2024–2038 sem og öryggisáætlun sjófarenda 2024–2038 eru fylgiskjöl með samgönguáætlun. Áætlað er að umferðarslys og óhöpp kosti samfélagið milli 40 og 60 milljarða árlega. Mikil og góð greiningarvinna er unnin á gögnum um slys og brugðist við í árlegri framkvæmdaáætlun umferðaröryggisáætlunar sem unnin er í samvinnu ráðuneytisins, lögreglunnar, Vegagerðarinnar og Samgöngustofu.
Eitt af brýnustu verkefnum næstu ára er svo að draga svo úr neikvæðum áhrifum samgangna að þau falli innan marka sjálfbærrar þróunar án þess þó að kostir góðra samgangna skerðist. Samdráttur í losun gróðurhúsalofttegunda frá vegasamgöngum er einn af lykilþáttunum í að árangur náist í loftslagsmálum. Árið 2022 orsökuðu vegasamgöngur um þriðjung losunar gróðurhúsalofttegunda á beinni ábyrgð Íslands og var stærsti einstaki losunarflokkurinn.
Orkuskipti í samgöngum skapa mikil tækifæri í atvinnuþróun og í tillögunni er t.d. dregið fram að endurnýjun á ferjum ríkisins er brýn og að á fyrri hluta tímabilsins þurfi að undirbúa og hanna það skip sem næst verður endurnýjað og huga að útskiptum á orkugjöfum. Lögð er fram orkuskiptaáætlun í ferjum.
Ég kemst því miður ekki yfir að fjalla hérna aðeins um almenningssamgöngur, sem ég geri kannski síðar, og um markmið um greiðar samgöngur og aðeins nánar um flugmálin og siglingamálin. Ég mun reyna að koma að því í svörum til einstakra þingmanna eða undir lok umræðunnar.
