breyting á ýmsum lögum vegna fjárlaga 2024.
Frú forseti. Eins og kom hér fram þá mæli ég fyrir nefndaráliti 1. minni hluta fyrir hönd hv. þm. Oddnýjar Harðardóttur sem er stödd á fundi á vegum Norðurlandaráðs. Þessu nefndaráliti fylgja breytingartillögur um barnabætur, vaxtabætur, húsnæðisbætur og endurgreiðslu vegna almennra íbúða.
Frú forseti. Verðbólgan hér á landi hefur minnkað minna eftir heimsfaraldur og vegna áhrifa stríðs í Úkraínu en í flestum löndum sem við kjósum að bera okkur saman við. Þráláta verðbólgu hér á landi verður að skoða í ljósi breytinga á verðbólgu í öðrum ríkjum. Greina þarf hvað það er hér á landi sem veldur þessari þróun og kortleggja hvar við greinum okkur frá öðrum í þessum efnum. Staðan hér á landi bitnar mest á tekjulágu fólki sem ver langstærstum hluta launa sinna í húsnæðiskostnað og almennar nauðsynjavörur. Þó að íslenska krónan sé augljóslega hluti vandans, þar sem tengsl eru á milli gjaldmiðils og vaxta, verðlags og verðbólgu, skýrir hún ekki allan þennan mun. Ísland sker sig einnig úr vegna mikilla umsvifa ferðaþjónustu í hagkerfinu. Samfylkingin hefur gagnrýnt að í frumvarpi til fjárlaga fyrir árið 2024 og tekjubandormum sem því fylgja vanti markvissar aðgerðir til að draga úr verðbólgu og bregðast við afkomu- og húsnæðisvanda heimila. Fleiri hafa einnig gagnrýnt frumvörpin á sömu nótum, t.d. Alþýðusamband Íslands, BSRB og Öryrkjabandalagið.
Stjórnvöld búa yfir stýritækjum sem geta í senn mildað og magnað ójöfnuð við skiptingu tekna og eigna í samfélaginu. Spurningin er aðeins hvort eða hvernig þau beita þeim tækjum. Ljóst er að stefna ríkisstjórnar VG, Sjálfstæðisflokks og Framsóknar er að ekki eigi að beita stýritækjum til að auka jöfnuð. Efnahags- og framfarastofnunin, OECD, hefur vitnað til rannsókna sem sýna að aukinn ójöfnuður dregur úr hagvexti. Þær rannsóknir og fleiri virtar rannsóknir sýna að meiri jöfnuður leiðir til sanngjarnara samfélags og styrkir hagkerfi og hagsæld.
Ef stjórnvöld vilja jafna leikinn til að auka samfélagslegt traust þarf að beita bæði skatt- og bótakerfinu. Skattstefna stjórnvalda á hverjum tíma segir til um hvernig þau vilja búa að almenningi og hvernig stjórnvöld vilja að samfélagið þróist. Jöfnunarhlutverk skattkerfisins og áhrif þess á eignarmyndun og tekjudreifingu eru ekki síður mikilvæg en tekjuöflunarhlutverk þess. Niðurstöður alþjóðlegra rannsókna sýna að neikvæð áhrif ójafnaðar á samfélög, ásamt íslenskri og erlendri greiningu, sýni skýr áhrif tekjujöfnunaraðgerða sem ættu að vera meiri hlutanum næg rök fyrir því að hverfa frá stefnu ójafnaðar og forðast að róa enn lengra á mið vaxandi misskiptingar. Ef greiðslur almannatrygginga og atvinnuleysistrygginga, vaxtabætur, húsnæðisbætur, barnabætur og fæðingarorlofsgreiðslur hækka ekki til samræmis við laun og verðlag er ríkisstjórnin að taka pólitíska ákvörðun um að auka ójöfnuð í landinu.
Nú ætla ég aðeins að koma inn á málefni sem tengjast þessum breytingartillögum, fyrst vaxtabætur. Vaxtabætur eru tekju- og eignatengdar bætur til þeirra sem greiða vaxtagjöld af lánum vegna eigin húsnæðis. Viðmiðunarfjárhæðir stóðu í stað í mörg ár eftir breytingar sem tóku gildi árið 2009. Það ár stóð vaxtabótakerfið undir 20% vaxta- og verðbóta heimila. Í ár er það hlutfall nær 3%. Í umsögn ASÍ kemur fram að árið 2020 hefðu vaxtabætur þurft að vera 14,6 milljarðar til að standa undir 20% af vaxtagjöldum en í frumvarpi til fjárlaga fyrir árið 2024 er hins vegar aðeins gert ráð fyrir að um 2 milljarðar fari í vaxtabætur.
Vegna stýrivaxtahækkana sem hafa leitt til þess að stýrivextir eru nú 9,25% hefur kostnaður vegna húsnæðislána vaxið umtalsvert og mörg heimili eru í miklum fjárhagsvanda fyrir vikið. Tillaga í kjarapakka Samfylkingarinnar um að styðja 10.000 heimili til viðbótar í gegnum vaxtabótakerfið var felld við 2. umræðu fjárlaga. Stjórnarmeirihlutinn vill að viðmið til vaxtabóta verði óbreytt milli ára jafnvel þó að fasteignamat hafi hækkað mikið á flestum stöðum í landinu. Áhrifin eru þau að 5.000 færri heimili munu njóta vaxtabóta árið 2024 en í ár. Ríkisstjórnin er því í raun að leggja auknar álögur á skuldsett heimili þegar þörf er fyrir aukinn stuðning. Því leggur 1. minni hluti til að ráðstafanir verði gerðar til að heimilum sem njóta vaxtabóta fækki ekki milli ára. Það er það minnsta sem stjórnvöld geta gert. Því er gerð tillaga um að viðmið fyrir vaxtabætur hækki um 12% líkt og fasteignamat og að launaviðmið fylgi launavísitölu.
Þá að barnabótum. Ef Ísland á að vera barnvænt samfélag, líkt og við jafnaðarmenn ætlum okkur að koma á í kringum næstu kosningar ef við fáum til þess stuðning, verður að styðja fleiri barnafjölskyldur. Í Noregi, Svíþjóð og Finnlandi eru barnabætur ekki tekjutengdar líkt og hér á landi en í Danmörku hefjast skerðingar við háar tekjur. Tekjutengingin er í öðrum norrænum ríkjum í gegnum tekjuskattskerfið. Hugsunin er sú að með barnabótum séu kjör þeirra sem hafa börn á framfæri jöfnuð á við kjör þeirra sem hafa ekki börn á framfæri. Barnafjölskyldur fá þannig skattalækkun en tekjuhæstu einstaklingarnir greiða hins vegar hærri tekjuskatta en hinir, hvort sem þau hafa börn á framfæri eða ekki. Við í Samfylkingunni, jafnaðarflokki Íslands, viljum stíga örugg skref í átt að barnvænna samfélagi og til þess þarf skilvirkara barnabótakerfi. Það allra minnsta sem stjórnvöld geta gert nú er að sjá til þess að óskertar barnabætur skerðist ekki að raunvirði. Því leggur 1. minni hluti til breytingartillögu um það.
Þá um almennar íbúðir. Lög um almennar íbúðir voru samþykkt árið 2016. Íbúðakerfið er í raun tilraun til að endurreisa vísi að félagslega húsnæðiskerfinu sem var aflagt undir lok síðustu aldar með þeim afleiðingum að félagslegum íbúðum fækkaði um helming milli áranna 1998 og 2017. Markmið laga um almennar íbúðir er að bæta húsnæðisöryggi þeirra sem eru undir ákveðnum tekju- og eignamörkum með því að auka aðgengi að öruggu og viðeigandi leiguhúsnæði. Þannig sé stuðlað að því að húsnæðiskostnaður sé í samræmi við greiðslugetu þeirra sem leigja húsnæði og fari að jafnaði ekki yfir 25% af ráðstöfunartekjum þeirra. Styrkja þarf almenna íbúðakerfið verulega og halda áfram að byggja óhagnaðardrifnar leiguíbúðir um allt land. Meginmarkmið almenna íbúðakerfisins er aukið framboð leiguhúsnæðis og að húsnæðiskostnaður ungs fólks verði í samræmi við greiðslugetu.
Brynja leigufélag segir í umsögn sinni að endurgreiðsla virðisaukaskatts af vinnu á byggingarstað við nýbyggingar, endurbætur og viðhald íbúða hafi mikil áhrif á rekstur félagsins og getu til að viðhalda hóflegu leiguverði. Breytingar sem tóku gildi 1. júlí 2023 og lækkuðu endurgreiðsluhlutfall úr 60% í 35% hafi haft neikvæð áhrif. Í umsögnum Búseta og Félagsbústaða var sama upp á teningnum, ákall um að þessi lækkun yrði afturkölluð. Undir þetta tekur 1. minni hluti og leggur fram breytingartillögu um að falli íbúðarhúsnæði undir lög um almennar íbúðir skuli endurgreiða byggjendum þess 60% virðisaukaskatts sem þeir hafa greitt af vinnu manna á byggingarstað. Einnig leggur 1. minni hluti til að húsnæðisbætur haldi verðgildi sínu milli ára því að öðrum kosti væru lagðar auknar byrðar á leigjendur sem eru í mjög erfiðri stöðu nú þegar.
Frú forseti. 1. minni hluti fagnar því hins vegar að samkomulag hafi tekist milli ríkis og sveitarfélaga um skref í þá átt að málaflokki fatlaðs fólks fylgi aukið fjármagn til sveitarfélaga. Það var árið 2011 sem þjónusta við fatlað fólk fluttist til sveitarfélaga og nær allar götur síðan hafa ríki og sveitarfélög deilt um fjárframlög. Sú deila hefur í einhverjum tilfellum komið niður á þjónustu við fatlað fólk. Það skref sem stigið er með breytingartillögum meiri hluta efnahags- og viðskiptanefndar er til bóta en þó er mikilvægt að unnið verði áfram að varanlegri lausn.
Að lokum aðeins um fiskeldisgjald, frú forseti. Meiri hluti efnahags- og viðskiptanefndar gerir tillögu um að lækka fiskeldisgjald frá því sem gert var ráð fyrir í 30. gr. frumvarpsins. 1. minni hluti telur þá breytingartillögu meiri hlutans vanhugsaða. Atburðir sem tengjast fiskeldi sýna skýrt að það er ekki vanþörf á auknu fjármagni til eftirlits með fiskeldi og til rannsókna á því. 1. minni hluti mótmælir því að bíða þurfi eftir breytingum á lögum um laxeldi áður en gjaldið tekur meiri breytingum. Bæta þarf stjórnsýslu fiskeldis strax, m.a. til að koma til móts við athugasemdir sem komu skýrt fram í skýrslu Ríkisendurskoðunar. Á þessu ári hafa komið í ljós alvarlegir misbrestir á eftirliti og starfsemi fyrirtækja í fiskeldi og fjármagn þarf til að bæta þar úr. Því er 1. minni hluti mótfallinn því að fiskeldisgjaldið, það sem lagt er til í 30. gr. frumvarpsins, verði lækkað.
Undir þetta nefndarálit ritar hv. þm. Oddný G. Harðardóttir.
